Napukli monolit

Iako je socijalistička Jugoslavija delovala kao „monolitna“, jednopartijska država, sa veoma kontrolisanom štampom i ograničenom slobodom izražavanja, ona je bila, u suštini, duboko podeljena zemlja. To se lepo može videti po raspravama istoričara koje je prikazao Kosta Nikolić u knjizi „Prošlost bez istorije“ (Beograd, 2003. godina) 

U istoriografiji, a samim tim i u državi, nije postojao elementarni konsenzus ni oko nastanka te države, a kamoli oko tumačenja međuratnog razdoblja, da bi se na kraju žestoki sporovi vodili i oko tema iz Drugog svetskog rata.

Prve javne polemike u jugoslovenskoj istoriografiji izbile su 1961. godine, dok je do „eksplozije“ polemika došlo nakon Brozove smrti. Istoričari su mahom sledili svoja republička (pokrajinska) partijska rukovodstva u tumačenju prošlosti. Za razliku od ostalih, srpski istoričari su najduže zauzimali „jugoslovenski stav“, sve do druge polovine 80-ih godina. Svi drugi forsirali su republički, odnosno nacionalni kontekst. Polemike su se vodile ne samo na stručnim skupovima i časopisima, već su i bile objavljivane u publicistici, prvenstveno u beogradskom NIN-u i zagrebačkom listu „Danas“.

PRVA POLEMIKA

Partija je preuzela monopol nad istoriografijom posle pobede u ratu. Komunisti su, po ugledu na SSSR, insistirali da se prošlost tumači na osnovu „istorijskog materijalizma – istomata“ (po toj ideologiji, promene u društvu potiču od stanja ekonomsko-proizvodnih odnosa). Istorija je „feudalizovana“ republikama (i pokrajinama) koje su imala svoja društva istoričara, bez „centrale“. 

Za razliku od drugih oblasti kulturnog i naučnog delovanja, u istoriografiji nikada nije uspostavljeno „jugoslovensko jedinstvo“. Jedino je, bar na početku, uspostavljeno kakvo-takvo „jedinstvo“ u tumačenju Drugog svetskog rata i to kroz nasilno uspostavljanje istoriografije tzv. simetrija (četnici=ustaše, Nedić=Pavelić), kao i u brojnim drugim primerima. Takva tumačenja su, uglavnom, prestala u srpskoj istoriografiji tek 80-ih godina, mada su i danas prisutna u manjoj meri.

Prva javna polemika istoričara desila se istovremeno sa kolebanjima u državno-partijskom vrhu oko davanja većih prava republikama. U javnosti se o dilemama u rukovodstvu nije mnogo znalo, mada je spor izbio na videlo u javnoj debati (književnoj polemici) između Dobrice Ćosića i Jože Pirjavca. Nekako u istom trenutku, počela je i prva polemika istoričara na kongresu Saveza istoričara Jugoslavije. Polemiku je izazvalo uvodno izlaganje (inače tvrdog komuniste) Jovana Marjanovića; njemu su oštro replicirali Franjo Tuđman i France Klopčič. Marjanović je tvrdio da je KPJ osvojila poverenje naroda tek kada je napustila stavove o razbijanju Jugoslavije (politika KPJ i Kominterne koja je utvrđena na „Drezdenskom kongresu partije 1928. godine), kao i insistiranje da su se pojedinačni nacionalni interesi obogatili uklapanjem u opštejugoslovenski interes. Tuđman je napao Marjanovića frazama o hegemonističkim težnjama srpske vlade u ratu, kao i da nije istražio „konkretne stavove protagonista stvaranja jugoslovenske države i svih onih motiva koji su doveli do ’ostvarenja’ i dezintegracije jugoslovenstva u buržoaskoj Jugoslaviji“.

Treba primetiti da su sve ove polemike vođene između članova partije. Neki istoričari su bili i visoki partijski funkcioneri, a partijski organi su stalno pratili sporenja istoričara koji su se u polemikama (najčešće) držali stavova svog rukovodstva.