Beton obrisao istoriju na Kalemegdanu

Novogradnja u donjem Kalemegdanu je najveća povreda kulturne baštine u novijoj istoriji Beograda.  Ona niče na granici Donjeg grada Beogradske tvrđave i u potpunosti se nalazi u zaštićenom području i samo 20 metara od nadzemnih, vidljivih delova artiljerijskog utvrđenja iz 18. veka. A šta je ispod zgrada, nikada nećemo znati jer su podzemne garaže trajno obrisale materijalno svedočanstvo grada starog dva milenijuma, tvrdi za Novu ekonomiju arhitekta Marko Radosavljević.

Marko je u online zajednici poznatiji kao osnivač Fejsbuk strane Beograd vekovni grad.  Ovaj arhitekta je 2000-tih napravio 3d animaciju o Kalemegdanu i Beogradu iz 15.veka. Ni sanjao nije da  dve decenije kasnije novim filmom mora da ukazuje domaćoj i stranoj javnosti  kako građevinski radovi uz bedeme Kalemegdana nanose nepovratnu štetu svetskoj kulturnoj baštini. 

Šta se to dogodilo u državnim institucijama da ste kao student arhitekture, pre 20 godina, imali privilegiju da dobijate poziv Turističke organizacija Beograda da sarađujete u izradi filma o Beogradu kao prestonici u 15.veku, a  danas ste, nažalost, na društvenim mrežama urbanistički uzbunjivač i digitalni hroničar uništavanja vekovne istorije Kalemegdana?

Početak dvehiljaditih pamtimo po demokratskim promenama koje su bile kratkog veka. Taj period, iz današnje perspektive, podseća na malu renesansu koja je obuhvatala buđenje i promovisanje pravih vrednosti u društvu, prvi put posle duže vremena. Turistička organizacija Beograda je imala inicijativu da “oživi” Beograd kada je prvi put postao prestonica Srbije, šest vekova ranije. Do tada sam se već nekoliko godina pasionirano bavio Beogradskom tvrđavom, što je bio preduslov da bi nekome ponudili tako obiman zadatak, za čiju izradu su bile potrebne naredne dve godine. Iskoristio sam priliku da tražim za stručnog savetnika dr Marka Popovića (arheolog, stručnjak za srednji vek, preminuo 2020., prim. novinara), koji me je ranije privukao svojim monografijama o Beogradskoj tvrđavi.

Skoro 20 godina kasnije sam morao, iz moralnih razloga da intervenišem, kako devastacija Beogradske tvrđave ne bi ostala nezapažena. Moja naklonost Beogradskoj tvrđavi je bila dodatni motiv, ali su po svemu objektivni razlozi zašto taj prostor mora da se štiti i zašto je u interesu, ne samo naše, nego i svetske kulturne baštine da se sačuva njegova vrednost i autentičnost. 

Kažete da su izgradnjom novogradnje u donjem Kalemegdanu prekršeni brojni zakoni. Na osnovu kojeg planskog dokumenta je dozvoljena gradnja i ko je zakazao u lancu nadzora dozvolivši da se zida na ostacima Beograda?

Da je ispoštovan Zakon o kulturnim dobrima, danas ne bismo imali o čemu da razgovaramo.

Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda donosi rešenje 1965. god, da se Beogradska tvrđava sa svojom neposrednom blizinom proglašava za nepokretno kulturno dobro od izuzetnog značaja. Ne postoji veći stepen zaštite koji država može da dodeli spomeniku kulture. To je potvrđeno odlukom o kategorizaciji u Službenom glasniku 1979.godine. 

Jasno je da postoje granice koje obezbeđuju očuvanje urbanističke vrednosti Beogradske tvrđave i garantuju trajnom isticanju tvrđave kao posebnog i najjačeg akcenta panorame Beograda sa savske i dunavske strane.

Granice neposredne blizine spomenika kulture, obuhvataju istorijske okvire Kalemegdana, odnosno bojnog polja oko tvrđave. Na prvom mestu se misli na zaštitu slojevitosti nasleđa iz različitih istorijskih epoha i graditeljskih faza, nastalih u razdoblju od 1. do 18. veka.

Novogradnja koja je dobila naziv “K-district” nalazi se u potpunosti u zaštićenom području, direktno se naslanjajući na utvrđenje iz 18. veka i na prostoru je tvrđavskog bojnog polja, koji je dva veka poznat kao Donji Kalemegdan.

Obrazloženje za izgradnju K-distrikta je “ potreba afirmisanja poslovnih kapaciteta i javnih usluga u prostoru stambeno-poslovne zone Beogradske tvrđave u Beogradu“. Ove uslove za preduzimanje mera tehničke zaštite, doneo je 2018.  Republički zavod za zaštitu spomenika kulture  Beograd, na zahtev Ministarstva građevinarstva, saobraćaja i infrasturkture. 

Da li Beogradskoj tvrđavi kao spomeniku kulture treba stambeno-poslovna zona od 115 hiljada kvadrata, i koja je njena dobit? Da li je investitor, s obzirom da gradi na istorijskoj lokaciji, uz obaveznu prijavu arheoloških nalaza, mogao u kratkom roku da podigne kompleks ove veličine? Da li je pravno moguće trajno otuđiti deo zemljišta kulturnog dobra od izuzetnog značaja, a zatim dozvoliti gradnju kompleksa čija visina (± 114.5m) prevazilazi visinu platoa Pobednika (± 113.4m)? 

Šta je zapravo napravljeno na Kalemegdanu, ako poredimo sa nekim drugim spomenicima kao što su Golubačka tvrđava ili srednjevekovni manastiri? 

Po Zakonu o kulturnim dobrima, nepokretna kulturna dobra delimo po vrsti i kategoriji. Dobar primer su Dečani, Golubačka tvrđava i Beogradska tvrđava. Sva tri kulturna dobra su po vrsti “spomenici kulture” a po kategoriji su „od izuzetnog značaja”. Ovaj primer je bitan da bi ustanovili da li ova tri po zakonu potpuno identična spomenika i u praksi imaju jednako ispoštovan tretman.

 Manastir Dečani je aktuelna tema već neko vreme, jer država Srbija pokušava da spreči izgradnju saobraćajnice na prostoru neposredne blizine spomenika kulture.

Drugi primer je Golubačka tvđava, kroz njenu kapiju je prolazio tranzitni put, koji je premešten u novoizgrađeni tunel, pa je Golubac dobio zasluženu rekonstrukciju i revitalizaciju. Na sličan način Bulevar vojvode Bojovića prolazi kroz Donji grad Beogradske tvrđave, i odvaja priobalni bedem od korpusa tvrđave.

Zašto je onda Beogradska tvrđava dobila proširenje Dunavske ulice sa dve na četiri kolovozne trake, koje se ulivaju u Bulevar vojvode Bojovića i povećavaju značaj prolaska bulevara kroz Donji grad, direktno na štetu spomenika kulture? 

Napravili ste video animaciju Beograd vekovni grad o uništavanju Kalemegdana. Šta je zapravo trebalo uraditi sa tim delom Kalemegdana i da li je to zaista iziskivalo toliko novca?

Od nastanka prvog urbanističkog plana 1867. pa do 2003. ceo prostor Kalemegdana je tretiran kao zelena površina. Detaljni urbanistički plan Kalemegdana (DUP) iz 1969, dodao je izmeštanje pruge i današnjeg Bulevara v. Bojovića. Planirana je rekonstrukcija srednjevekovnog pristaništa i vodenog rova ispred istočnog dela Donjeg grada, odnosno prostora Vidin kapije. Tek Detaljni regulacioni plan bloka između ulica Dunavske, Tadeuša Košćuška i Bulevara v. Bojovića iz 2012, direktno narušava spomenik kulture i ukida DUP Kalemegdana. U GUP-u Beograda 2021. ovaj prostor je po prvi put planiran kao novi gradski centar.

Vidin kapija, zaslužna za razvoj najvećeg dela varoši u 18. veku, sada ne može da se revitalizuje, kao deo mounumentalnog ulaznog kompleksa u tvrđavu, u čijem sklopu je bio most nad vodenim rovom. Proglašenjem Bulevara v. Bojovića kao saobraćajnice prvog reda, gubi se prilika za revitalizaciju priobalnog bedema sa pripadajućim kapijama i srednjevekovnog zaliva.

Arheološka istraživanja tog dela grada nisu rađena. Na osnovu vaših višegodišnjih istraživanja i saradnje sa vodećim arheolozima i poznavaocima tvrđave, šta smo mi u stvari zauvek zatrpali izgradnjom stambene grdosije?

Fortifikacije iz druge polovine 18. veka, koje su u najvećoj meri vidljive, bi mogle da se restauriraju i konzerviraju u potpunosti zbog visokog stepena očuvanosti. Direktno je ugrožen  ulazni kompleks Vidin kapije, koji je najvećim delom sakriven od očiju prolaznika. Oni tako stiču pogrešan utisak da novogradnja nema nikakve veze sa tvrđavom.

Ispod Bulevara v. Bojovića se protežu i ostaci zidova arsenala i topolivnice, u neposrednoj blizini su još neotkopani a poznati ostaci franjevačke crkve, kao još neotkriveni delovi naselja iz srednjeg veka, i lista se nastavlja. 

Bilo bi atraktivno vratiti Vidin kapiju i Kapiju Karla VI sa mostovima preko vodenih površina, onda Dunavsku kapiju kroz čiji je centralni svod prolazio vodeni kanal, gde su manji brodovi ulazili u vojnu luku itd. Sve ove ideje sada su ugrožene.

Nažalost, kruži potpuno nekompetetno mišljenje onih koji podržavaju novogradnju, i pozivaju se na put koji postoji više decenija i parking koji blokira revitalizaciju tvrđave – da je to dovoljan izgovor da se nastavi sa devastacijom. Oni misle ako je jedna nepovoljna stvar urađena, da postoji legitimitet da se uradi i druga nepovoljna stvar, koja bi inače trajno zapečatila nepovoljnu situaciju, za razliku od dotadašnje situacije koja je bila reverzibilna.

Zbog takvih kritičara, skrećem pažnju na fotografije iz vazduha Beograda, koji do 1923. u potpunosti u okviru modernog razvoja grada poštuje istorijske okvire gornjeg i donjeg Kalemegdana, na kome je današnja novogradnja, sa putem koji se završava kod Vidin kapije.

Načinjena je trajna šteta na Kalemegdanu. Da li vidite način da se ispravi ili bar zaustavi na tome ili možda u planovima gradskih vlasti vidite obrise daljeg uništavanja kulturne baštine Srbije?

Nažalost, trenutno ne vidim ni sluha, ni volje da se uvaže preporuke starijih generacija iz Insituta za zaštitu spomenika kulture Beograda, Arheološkog instituta Beograda, Urbanističkog zavoda Beograda… Konkretno ako se završi K-district, uradi Marina Dorćol i napravi Linijski park, kako je bar inicijalno planiran, onda Donji grad postaje u svakom smislu marginalizovan deo spomenika kulture, sa propuštenim potencijalom da bude atraktivniji od Gornjeg grada. Na prvom mestu mislim na veći prostor, mogućnost uvođenja vodenih površina i prezentacija delova kulturnog nasleđa iz starijeg perioda. 

U vašem filmu podvlačite da je Despot Stefan Lazarević rekao u 15. veku: „Došavši, nađoh najkrasnije mesto od davnina, preveliki grad Beograd, koji je po slučaju razrušen i zapusteo, sazdah ga i posvetih presvetoj Bogrodici“. Šta mislite, šta bi Stefan Lazarević danas rekao o Beogradu?

Despot Stefan je bio fasciniran ugledavši prvi put Beograd, njegove reči to potvrđuju. Istovremeno nam je stavio do znanja da je to već bio grad sa dugom istorijom koji je nezasluženo zapusteo. Ako je bio razrušen šta ga je činilo tako lepim? Odgovor na to pitanje znali su vekovima i žitelji i osvajači, a čini se da su danas oni koji treba da ga štite – to zaboravili. Njegova dominantna pozicija, sa prepoznatljivom panoramom sa reka, je starija i od samih zidina grada. Ono što smo izgubili zaklanjanjem vizura na tvrđavu i sa tvrđave je najautentičnija veza između nas i najdavnijih vremena.

Beogradskoj tvrđavi ne treba reklama. Ona je izgradila svoje ime vekovima i najposećenija je lokacija u gradu i u zemlji. Zašto osramotiti najznačajniji spomenik kulture, zarad nekih kratkoročnih ekonomskih interesa, i nepovratno izgubiti kulturnu baštinu, koja ima sve uslove za samoodrživ turistički razvoj i kulturno-obrazovnu ulogu sa kojom bi Beograd imao dugoročni prosperitet i ugled u svetu?

Ivana Pavlović