Na čemu spava Beograd?

Beograd je grad koji pamti – njegove ulice i obale. Ali ispod gradske buke i svakodnevnog života, postoji jedan drugi Beograd, tihi, nevidljivi, star milionima godina. Na njemu je izgrađeno sve što danas zovemo „naš grad“. Da bismo otkrili šta zapravo leži ispod naših nogu, razgovarali smo sa prof. dr Meri Ganić sa Rudarsko-geološkog fakulteta u Beogradu.

Kada govorimo o tome „na čemu spava Beograd“, šta zapravo pod tim podrazumevamo? Koji su najvažniji geološki slojevi ispod grada i po čemu su karakteristični?

Podrazumevamo sve stene na kojima je izgrađen Beograd. Najstarije od njih trijasko-jurske, su prekrivene različitim tipovima mlađih, kenozojskih, sedimentnih stena. Na širem području grada sa planinom Avalom, najstarije utvrđene stene počele su da se formiraju u trijasu pre oko 240 miliona godina, a na užoj teritoriji, najstariji je jurski kompleks stena starosti oko 160 miliona godina.  U periodu od trijasa do jure ovo područje je bilo dno velikog okeana Neotetisa, kada je u tektonskom smislu, došlo do njegovog „zatvaranja“, odnosno nestajanja, formirajući takozvani ofiolitski melanž.

Tom melanžu pripadaju, pre svega magmatske i metamorfne stene kao što su dijabazi, peridotiti, serpentinisani peridotiti, a takođe i sedimenti i vulkaniti, na primer rožnaci, glinci, krečnjaci, peščari, andenziti i spiliti. Nešto mlađe stene, kredne starosti, stvarane su u vremenskom periodu od pre 143 do pre 66 miliona godina i iz tog doba potiču različiti tipovi sedimentnih stena. Oni su formirani, kako u oblasti litorala, gde se javljaju sprudni i masivni krečnjaci, peščari, laporci i laporoviti krečnjaci, tako i u dubokovodnim uslovima gde dominiraju tankoslojeviti laporci i laporoviti glinci.

Nekada je ovde bilo Panonsko more. Koji tragovi tog davnog mora i danas postoje u beogradskom podzemlju i kako su oblikovali današnje tlo?

Imam utisak da nije bilo Đorđa Balaševića i njegove pesme „Panonski mornar”, pojam Panonsko more ne bi bio toliko poznat i opšte prihvaćen na našim prostorima. Panonsko more, kolokvijalno, je dobilo ime po geografskom pojmu gde se prostiralo, Panonskoj niziji. U stvari, ono je deo daleko većeg morskog prostranstva, evropskog epikontinentalnog mora, u geologiji poznatog kao Paratetis. Tragovi nekadašnjeg Panonskog mora na teritoriji grada, se vide u starom delu grada, na Kalemegdanu.

To je miocenski, krečnjački sprud koji se nalazi ispod spomenika Pobedniku. Ovaj sprud se pruža od Kalemegdana do Tašmajdana i njegov veći deo se nalazi ispod ulica užeg centra Beograda, da bi na površini bio vidljiv na Tašmajdanu. Osim krečnjaka, stariju stensku podlogu su zaravnjivali i drugi sedimenti miocenske starosti, kao što su peščari, glici, laporci koji su po svojim tehničkim karakteristikama manje čvrsti od mezozojskih.

Koje vrste sedimenata dominiraju na prostoru Beograda i koliko se sastav tla razlikuje od dela do dela grada?

Različiti tipovi sedimentnih stena, koje su različitog stepena dijageneze, porekla i starosti su zastupljene na teritoriji grada. Ipak može se reči da dominiraju mladi, miocenski i kvartarni sedimenti, kao što su peskovite i laporovite stene. Čvrste, starije, mezozojske stene pre svega krečnjačkog porekla, se prostiru na relativno uskom pojasu od Topčidera, Čukarice, Banovog i Julinog brda, Železnika, dalje na jug duž Topčiderske reke, Košutnjaka, Rakovice, Straževice do Avale.

Koje su najvažnije metode geoloških istraživanja koje se koriste u urbanom prostoru? Kako se zapravo „zaviri“ ispod višeslojnog grada kao što je Beograd?

U ovako gusto naseljenom gradu poput Beograda skoro da i ne postoji druga alternativa za geološka istraživanja osim istražnih bušenja. To je postala praksa da se pre izvođenja svih kapitalnih građevinskih projekata prvo urade istražna bušenja, plitka ili duboka, sa jezgrovanjem ili bez, za geotehnička i hidrogeološka istraživanja. Ovi geološki radovi u urbanim sredinama ne predstavljaju opasnost ni za životnu okolinu, a ni za čoveka, ali zato na osnovu podataka prikupljenih prilikom jezgrovanja, dobro obučen geolog može da pročita sve o starosti, sastavu i strukturi stena kroz koje je prošla bušotina.

Ti podaci su neophodni radi što kvalitetnijeg planiranja trase infrastrukturnog objekta i samog načina gradnje, jer treba imati u vidu da svaka promena ili pukotina u jezgru koje se ispituje na mikro planu može izazvati deformacije poput sleganja terena ili pokretanja klizišta. Jedan takav drastičan primer imamo na Umci gde je dugogodišnje aktivno klizište obustavilo gradnju naselja.

Koje vrste fosila možemo pronaći u beogradskom podzemlju i okolini? Šta nam ti ostaci drevnih organizama govore o tome kako je izgledao ovaj prostor pre nekoliko miliona godina?

Brojne su grupe fosilnih organizama koje su prikupljene tokom dugogodišnjih geoloških istraživanja na teritoriji Beograda, Pre svega dominiraju ostaci morskih mekušaca kao što su školjke, puževi, glavonošci, zatim bodljokošci, korali, i od kičmenjaka ostaci riba. Upravo taj fosilni materijal nam omogućava da, poznajući evoluciju pojedinih grupa organizama, relativno lako odredimo starost stene u kojima su nađeni i životne uslove koji su tada vladali.

Zašto je istorijska geologija važna za razumevanje grada i njegovog razvoja?

Istorijska geologija objedinjuje sve geološke podatke i saznanja i omogućava da se na pravi način izdvoje i interpretiraju istorijsko-geološke jedinice. Podaci se prikupljaju kompleksnim radom: terenskim kartiranjem, ako je to izvodljivo, prikupljanjem već postojećih podataka o istražnom području i uzorkovanjem jezgra iz bušotina. Svi ti podaci omogućavaju da se na pravi način izradi geološka osnova, koja dalje služi za primenjena, geotehnička i hidrogeološka istraživanja.

Svedoci smo da se, ovih dana, na većem broju lokacija u Beogradu, kao što je, recimo, park ispred Ekonomskog fakulteta ili park na Trgu Republike izvode istražna bušenja.  Obe ove lokacije su planirane za izgradnju kapitalnih podzemnih objekata, tunela i metro stanice. I upravo ta bušenja i treba da budu još jedan podatak u nizu znanja koji će omogućiti bezbedno izvođenje i korišćene pomenutih objekata.

Šta se zapravo krije u „tihom, skrivenom Beogradu“ koji ne vidimo, ali koji nas nosi?

Kriju se mnogobrojna saznanja, koja geolozi postepeno korak po korak, otkrivaju, u cilju planiranja bolje budućnosti.